Нобелевский лауреат и глава правозащитного центра "Весна" Алесь Беляцкий дал первое интервью после освобождения. Он рассказал про ночь освобождения, дорогу из колонии через всю Беларусь, свое психологическое состояние после тюрьмы, судьбы политзаключенных, которые остаются в неволе, а также высказался о том, почему просто освобождения недостаточно без прекращения репрессий. Его рассказ "Весна" приводит от первого лица.
Пра вызваленне
Увогуле, учора быў крыху вар’яцкі дзень — мабыць, як і ва ўсіх вызваленых. Па-першае, рэзкая змена сітуацыі. Калі ты знаходзішся пад пастаянным прэсам і пастаяннымі выклікамі, якія мусіш вырашаць, якія патэнцыйна вісяць над табой, — гэта даволі псіхалагічна цяжкая атмасфера. І гэта працягвалася не адзін год. А пасля нечакана ты вынырваеш з яе ў вольны свет. Натуральна, што чалавек знаходзіцца пад вялікім псіхалагічным уздзеяннем. Я не выключэнне.
Хоць я гэта ўжо праходзіў дзесяць гадоў таму, калі адбываў першы тэрмін. Зараз сітуацыя фактычна паўтарылася: мяне вызвалілі тады датэрмінова і зараз датэрмінова. Я праседзеў толькі паўтэрміна з тых дзесяці гадоў, якія былі вызначаныя судом (там, улічваючы дзень за паўтара ў СІЗА, атрымлівалася дзевяць гадоў з хвосцікам). Вось гэтыя паўтэрміны ў мяне наступалі фактычна зараз, гэтай зімой. Яшчэ паўтэрміна трэба было сядзець да канца тэрміну.
І вось калі ты адразу выходзіш на волю, вынырваеш з гэтай сітуацыі, канешне, гэта няпроста. Учора быў для мяне няпросты дзень па напружанасці. У чатыры ночы мяне разбудзіў дзяжурны па атрадзе — а нас яшчэ кожную ноч правяраюць: «жоўтыя біркі», «экстрэмісты», два разы за ноч прыходзяць хтосьці з супрацоўнікаў калоніі і глядзяць, у якім мы стане. Мы пад пільным наглядам.
Я ўжо прызвычаіўся не звяртаць на гэта ўвагі: хтосьці тупае, і ты аўтаматычна адзначаеш у сне, што гэта, мабыць, прыйшлі цябе праверыць. Хаця часам могуць і пасвяціць ліхтарыкам у вочы, нават ушчыпнуць — праверыць, ці на месцы ты пад коўдрай. Адным словам, такая ў мяне была папярэдняя ноч.
А чацвёртай ночы мяне разбудзіў дзяжурны і сказаў, што мне трэба выйсці. Калі я выйшаў з секцыі, там быў начальнік рэжымнага аддзела калоніі, які сказаў тэрмінова збіраць рэчы. Я зразумеў, што гэта, мабыць, ЯНО. Бо сітуацыя з вызваленнем палітвязняў была актуальнай апошнія месяцы. Аналізуючы яе, размаўляючы з іншымі палітвязнямі (бо ў калоніі ў Горках знаходзіцца больш за два дзясяткі палітвязняў), я разумеў, што мусяць быць і наступныя вызваленні, наступныя групы вызваленых. І, верагодна, хтосьці з нас апынецца ў гэтых групах.
Так і атрымалася: з нашай калоніі вывезлі толькі мяне. Вывозілі пасля вобшуку, пасля таго як адабралі рукапісы двух маіх кніжак — яны засталіся там, — усе лісты, усе паперы, мае зацемкі па крымінальнай справе. Усё гэта фактычна не дазволілі забраць з калоніі. Ніводнай паперы адтуль я вывезці не змог.
Пасля гэтага, праз гадзіну такога дэталёвага вобшуку, мяне выпусцілі за сцены калоніі, пасадзілі ў легкавую кітайскую машыну — і мы паехалі праз усю Беларусь з усходу на захад. Нагадаю, што я сядзеў у калоніі ў Горках № 9, яна знаходзіцца практычна на мяжы з Расіяй — 14 кіламетраў. І, улічваючы, што побач не было вялікіх будынкаў, неба праглядалася вельмі далёка, і часам я жартаваў: «Глядзіце, ідзе дождж з Расіі» ці, наадварот, «ідзе дождж на Расію», калі хмары хадзілі туды-сюды.
Я ехаў з завязанымі вачыма. Павязку мне нацягнулі так, што праз яе можна было штосьці ўбачыць. Прынамсі, я зразумеў, што гэта накірунак на захад. Зразумеў, калі мы праязджалі каля Мінска, калі ехалі па кальцавой дарозе, зразумеў, калі выехалі на Віленскую трасу, што мы едзем у накірунку Вільні.
Пад’ехаўшы да Вільні, зрабілі невялікі перапынак. І ў лесе мы чакалі чатыры гадзіны, пакуль пад’едуць іншыя машыны з іншымі людзьмі, якія былі прызначаныя для такога дзіўнага вызвалення — амністыі ці чагосьці іншага. Бо мне нічога не казалі: ці гэта амністыя, ці нейкая экстрадыцыя, ці штосьці яшчэ. Дагэтуль мне нічога пра гэта не сказалі, ніякіх папер я не падпісваў. Проста кудысьці везлі.
Абыходзіліся вельмі далікатна — упершыню за многія гады. Хаця спачатку я быў у кайданках і з завязанымі вачыма, але было зразумела, што мы набліжаемся ўсё бліжэй і бліжэй да волі.
У гэтым лесе каля мяжы мы прасядзелі дзесьці чатыры гадзіны ў машыне. Потым, калі пад’ехала яшчэ некалькі такіх самых машын, якія прывезлі людзей з іншых калоній і з СІЗА (у асноўным гэта былі грамадзяне іншых краін, але было і некалькі палітычных асобаў), нас сабралася крыху больш за дзесяць чалавек.
Нас пасадзілі ў мікрааўтобус, і ўжо разам з амерыканскай дэлегацыяй, якая вярталася з Мінска, мы пад’ехалі да самай мяжы. Атрымалася так, што мы перасяклі мяжу разам з амерыканскай дэлегацыяй, якая вярталася пасля сустрэчы з Лукашэнкам.
Там адбылася кароткая сустрэча з амерыканцамі на мяжы. І там упершыню я патэлефанаваў жонцы. Пасля доўгіх гадоў мы змаглі перагаварыць. Больш за тры гады ў нас фактычна не было ніякіх кантактаў. І ўжо пасля пятай вечара я апынуўся ў Вільні.
Гэта дагэтуль вельмі хуткая і імклівая гісторыя. І псіхалагічна я дзесьці яшчэ там: працэс адаптацыі не прайшоў. Хаця я яшчэ раз паўтаруся, што для мяне гэта не новая сітуацыя — нешта падобнае я праходзіў у 2014 годзе пасля першага зняволення.
Зараз адбываецца вельмі шмат сустрэч: і з журналістамі, і з маімі знаёмымі, сябрамі. Прыехала жонка — мы ўпершыню ўбачыліся за столькі гадоў. Я цяпер знаходжуся ў пастаянных сустрэчах, у пастаянных размовах.
Гэта надзвычай важна для мяне, бо мы знаходзіліся там фактычна ў поўнай інфармацыйнай ізаляцыі: маглі толькі глядзець расійскае і беларускае тэлебачанне, слухаць навіны, пададзеныя пад пэўнай ідэалогіяй. І цяпер, каб аб’ектыўна ацэньваць сітуацыю і мець магчымасць гаварыць тое, што сапраўды сабралася і назапасілася ў думках за гэтыя гады зняволення, я і праводжу гэтыя кансультацыі, сустрэчы. У бліжэйшы час адбудуцца сустрэчы і на даволі высокім узроўні.
Пра "Вясну"
Будучы ў «Вясне» ўвесь час і будучы разам з «Вясной», натуральна, усе гэтыя гады я адчуваў сябе часткай «Вясны». Мы выдатна разумелі, што, нягледзячы на зняволенне, мы застаёмся часткай «Вясны» і працягваем там рабіць сваю працу.
Гэта даволі парадаксальная сітуацыя: калі ты нічога не робіш, але працягваеш рабіць сваю працу. Бо само знаходжанне праваабаронцы ў зняволенні ўжо з’яўляецца яскравым паказальнікам адсутнасці правоў чалавека і дэмакратыі ў краіне. Такім чынам, мы выконвалі пэўную ролю маркера ўзроўню адсутнасці дэмакратыі.
Вельмі важна, што мы былі там разам з сотнямі і тысячамі іншых беларускіх палітычных зняволеных, бо з’яўляемся часткай беларускага грамадства, часткай яго актыўнай часткі. Мы разам з беларускім грамадствам пераносілі ўсе тыя цяжкасці, якія беларусы пераносяць усе гэтыя гады — і працягваюць пераносіць, бо нашы сябры застаюцца ў зняволенні.
Зараз у гэтай групе вызваленых ёсць Уладзімір Лабковіч, ёсць я. Але застаюцца Марфа Рабкова, Валянцін Стэфановіч і іншыя нашы сябры і калегі — журналісты, праваабаронцы, у тым ліку Наста Лойка. І вельмі важна дабіцца, дачакацца іх вызвалення, каб у Беларусі скончылася гэтае паляванне на ведзьмаў, пошук «ворагаў народу», якое цягнецца ўсе апошнія гады.
Ёсць спадзяванне, што ўсё гэта скончыцца. Хаця з таго, што мне распавядалі пра апошнія арышты і затрыманні, відаць, што рэпрэсіі працягваюцца. Атрымаецца даволі шызафрэнічная сітуацыя: адной рукой улады выпускаюць палітвязняў, другой — зноў набіраюць тых, каго яшчэ не паспелі пасадзіць па тых ці іншых прыкметах: «экстрэмісцкая дзейнасць» ці іншыя надуманыя прычыны. Але ўсё гэта застаецца яскравым сведчаннем таго, што рэпрэсіі ў Беларусі працягваюцца.
Вельмі важна данесці гэтую думку да міжнароднай супольнасці: мы павінны спыніць рэпрэсіі ў Беларусі. Бо проста выпускаць палітзняволеных — гэтага мала. Інакш гэты гандаль палітвязнямі будзе працягвацца бясконца: адных будуць адпускаць, другіх — саджаць і за гэта патрабаваць новыя льготы.
Мы ведаем, што ў выніку вызвалення гэтай групы палітвязняў з «Белкалія» знялі санкцыі. Гэта тое, чаго хочуць беларускія ўлады. Але мы хочам карэнных зменаў сітуацыі з палітзняволенымі ў Беларусі. Стоп палітвязням у Беларусі. Немагчыма, каб гэтая сітуацыя працягвалася далей.
Наколькі нам удасца гэтага дабіцца — будзем старацца ў бліжэйшы час. Я, вядома, мушу цяпер заняцца сваім здароўем, псіхалагічнай адаптацыяй, легалізацыяй тут, бо ў мяне пакуль часовая віза для знаходжання ў Літве. Пасля гэтага я буду працягваць праваабарончую працу па меры сваіх магчымасцяў — і тых магчымасцяў, якія ў мяне цяпер ёсць у сувязі з Нобелеўскім лаўрэатствам, бо яно дае пэўныя, больш значныя магчымасці, чым раней.
Я лічу, што гэта мой абавязак — і перад тымі, хто яшчэ застаецца ў турме, і перад усім беларускім грамадствам — працягваць сваю працу.